نیمه شعبان ، بشارت منجی عالم بشریت بر مسلمین مبارک

اوقات فراغت ، فرصت طلایی برای دانش آموزان و دانشجویان

اوقات فراغت ، فرصت طلایی برای دانش آموزان و دانشجویان

( به نقل از سایت حوزه )

مقدمه

تابستان و تعطیلات سه ماهه مدارس و اوقات فراغت طولانی کودکان، نوجوانان و جوانان نه تنها مورد توجه اولیای خانه و مدرسه بوده و هست، بلکه در سطح کلان جامعه ذهن مسؤولین و دست اندرکاران اداره کشور را نیز پیوسته به خود مشغول کرده است، به طوری که از ماه ها قبل در تدارک و تهیه زمینه های لازم برای بهتر استفاده کردن از اوقات فراغت حدود 20 میلیون دانش آموز می باشند.

موضوع اوقات فراغت از جمله مسائلی است که همیشه مورد بحث و بررسی صاحب نظران علوم تربیتی، روان شناسان، جامعه شناسان و تمام افرادی که در حوزه تعلیم و تربیت خود را سهیم می دانند بوده است. انسان در پرتو پیشرفت صنعت و تکنولوژی و پدید آمدن  دستگاه ها و ابزار مختلف ماشینی روز به روز با اوقات خالی و فراغت بیش تری مواجه  می شود. زیرا به جای آن که مثل گذشته، هفته ای ده ها ساعت صرف کارهای پر مشقت و طاقت فرسا کند، با بهره گرفتن از امکانات جدید و پرداختن به امور آسان تر و کوتاه تر    که در هفته به پنجاه ساعت هم نمی رسد  بهره بیش تر و مناسب تری از مواهب زندگی    می برد. امروزه بیش تر جامعه شناسان و نیز اقتصاددانان بر این باور هستند که تحول و پیشرفت عصر جدید به سوی «تمدن فراغت» در حرکت است.

تعریف و مفهوم اوقات فراغت

فراغت در لغت به «آسودگی »، «آسایش »،«آسوده شدن از کار»، «آزاد بودن از کار روزانه » و هر گونه فرصت و مجال دیگر و نظایر آن معنی شده است. بنابراین اوقات فراغتدر معنای لغوی به فواصل زمانی روزمره - که خارج از انجام اعمال حیاتی و ضروری انسان است - اطلاق می گردد که می تواند در جهت انجام امور دلخواه مورد استفاده قرار گیرد. اما صاحب نظران و دانشمندان علوم مختلف درباره معنای اصطلاحی آن به یک تعریف مشترکی دست پیدا نکرده اند، ولی می توان تعریف گروه بین المللی جامعه شناسی را تعریف مناسبی تلقی کرد. این گروه اوقات فراغت را چنین تعریف کرده است:

« اوقات فراغت مجموعه ای از اشتغالات است که فرد کاملا به رضایت خاطر یا برای استراحت یا برای تفریح یا به منظور توسعه آگاهی ها و یا فراگیری غیر انتفاعی و مشارکت اجتماعی داوطلبانه، بعد از رهایی از الزامات شغلی، خانوادگی و اجتماعی به آن می پردازد.» ⁽¹⁾

با این تعریف می توان نتیجه گرفت که اوقات فراغت فرصت مناسبی را در اختیار انسان می گذارد تا خستگی کار روزانه را از تن خویش بیرون کند و با انگیزه بهتر و یا بازیابی نیرو و آمادگی بیش تر، به فعالیت های خود ادامه دهد. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید: «فرح و شادمانی، باعث بهجت و انبساط روح و وجد و نشاط می شود.» ⁽²⁾

اسلام و اهتمام به اوقات فراغت

در دین اسلام به مساله «وقت » توجه زیادی شده، تا جایی که خداوند در قرآن به مفردات و اجزاء وقت و زمان از جمله به «شب »، «روز»، «فجر»، «صبح »، «نیم روز» و «عصر» قسم یاد کرده است. قسم یاد کردن خداوند به یکی از این اجزاء و مفردات زمان، نشانه عظمت و اهمیت آن است; یعنی خداوند بدین وسیله می خواهد فوائد و آثار و اهمیت زمان را به انسان متذکر شود.

ائمه اطهارعلیهم السلام نیز برای چگونگی گذراندن اوقات شبانه روز، دستورالعمل های خاصی ارائه فرموده اند; از جمله امام رضاعلیه السلام در این باره می فرماید:

«سعی کنید اوقاتخود را به 4 بخش تقسیم کنید; ساعتی را برای مناجات و ارتباط با معبود قرار دهید، ساعتی را برای امرار معاش و کسب روزی اختصاص دهید و ساعتی را برای ارتباط و معاشرت با برادران و افراد مورد اعتماد و وثوق خود صرف کنید. [یعنی کسانی که کژی ها و عیوبتان را به شما تذکر می دهند و در باطن به شما علاقه مند هستند] و ساعتی را نیز برای لذت بردن از امور حلال و غیر حرام خالی نگه دارید [گذران اوقات فراغت]. در پرتو وجود بخش چهارم از اوقات است که می توانید به 3 بخش دیگر ساعات زندگی نایل آیید و بهره لازم را ببرید.» ⁽³⁾

گفتار و سخن امام هشتم علیه السلام حکایت از این دارد که رهبران دین و ائمه معصومین علیهم السلام به مساله اوقات فراغت انسان اهمیت زیادی داده اند; تا جایی که امکان بهره برداری کامل و مناسب از 3 بخش دیگر زندگی و توجه به امر معاد و معاش را نیز مشروط به اختصاص دادن ساعتی از زمان به بهره مندی لذایذ مشروع و مواهب مادی خدادادی دانسته اند. بنابراین پرداختن به استراحت و آسایش و لذت بردن از مواهب طبیعی در اوقات فراغت، از جمله نیازهای طبیعی و فطری انسان است.

اوقات فراغت از منظر روان شناسی

برنامه ریزی صحیح در زمینه اوقاتو بهره گیری مناسب از آن می تواند اثرات مثبت فراوانی در زندگی انسان بر جای گذارد. در زیر به برخی از این اثرات اشاره می کنیم:

1- اوقات فراغت و خلاقیت: تحقیقات انجام شده در زمینه ویژگی های افراد خلاق نشان می دهد که آنان علاوه بر این که از هوش سرشار و صراحت و انعطاف پذیری بالایی برخوردار هستند، از اوقات فراغت خود حداکثر بهره را گرفته و با آزاداندیشی و تفکر خلاق خود، مسائل مختلف را بررسی می کنند و در این فرصت های آزاد به راه حل های نو دست می یابند; زیرا وجود فشار زمان یا فشار وقت در غیر ایام فراغتو در زندگی روزمره، زمینه ساز تنش و اضطراب بوده و وجود اضطراب شدید نیز یکی از آفات تفکر خلاق است. علاوه بر این تحقیقات و مطالعات انجام شده حاکی از آن است که فراغتهمواره بستر مناسبی برای خلاقیت ها و نوآوری ها بوده است; زیرا انسان در اوقات فراغت می تواند با طیب خاطر و آزادانه اندیشه کند و در حل مسائلی که در حوزه شناختی او مطرح است از تفکر خلاق خود بهره بگیرد.

2- اوقات فراغتو بهداشت روانی: وجود فراغتدر طول زندگی می تواند نقش مؤثری در سلامت و بهداشت روانی افراد داشته باشد. اشتغال مستمر و بدون وقفه فکری یا عملی افراد، خستگی جسمی و ذهنی انسان را به دنبال دارد به گونه ای که فرد به تدریج نشاط و شادابی خود را از دست می دهد. فقدان حداقلی از اوقات فراغتدر زندگی روزمره باعث افزایش اضطراب و فشار روانی شده، زمینه اختلال در قوای حسی و ادراکی را فراهم می کند. در طول سال تحصیلی نیز هرگز نباید شاگردان را به مطالعه مستمر و بی وقفه مجبور کرد و مانع از استفاده آن ها از زنگ های تفریح و استراحت و بهره گیری از اوقات فراغتشد; زیرا فشار ذهنی و روانی ناشی از فعالیت ها و مشغله های مستمر نه تنها موجب ایجاد اختلال در بهداشت روانی فرد می شود، بلکه قدرت فراگیری، ادراک مطالب و نگهداری ذهنی را به حداقل می رساند.

3- اوقات فراغت و اصلاح رفتار: کثرت و استمرار فعالیت های ذهنی و درسی و یا عملی در زندگی روزمره بدون بهره گیری از فرصت های آزاد ممکن است به تدریج موجب پدیدار شدن بعضی از عادات یا رفتارهای نامطلوب در انسان شود. این مساله در بین دانش آموزان مدارس به ویژه در مقطع راهنمایی و متوسطه به دلیل تراکم و فشردگی برنامه های درسی بیش تر قابل ملاحظه است. باید توجه داشت که انحرافات اخلاقی و رفتاری به صورت ناگهانی ظاهر نمی شود، بلکه به تدریج پدیدار می گردد.

بنابراین، از اوقات فراغت می توان به عنوان مناسب ترین زمینه برای اصلاح بسیاری از اختلالات رفتاری پرخاشگری، افسردگی، کم رویی و... بهره گرفت.

4- فراغت و بهره گیری از توان و استعداد دانش آموزان: به طور متوسط دانش آموزان روزانه بیش از 3 ساعت و در ایام تعطیلی در حدود 10 ساعت وقت فراغتدارند که باید به نحوی گذرانده شود. ⁽⁴⁾ بنابراین، ایام تابستان بیش ترین وقت برای بهره گیری از این توان و استعدادهای موجود و بالقوه دانش آموزان است. با به کارگیری نیرو و توان و استعدادهای مختلف دانش آموزان در فراغت، از هدر رفتن و هرز دادن نیروهای نسل جوان و نوجوان جلوگیری به عمل خواهد آمد و در نتیجه، می توان آن ها را با انواع فعالیت های شناختی و ذهنی و یا کارهای فنی و تجربی آشنا نمود تا در جهت کمک به خانواده و جامعه خود و خودکفایی آن ها مؤثر و مفید واقع شوند; به ویژه پرداختن به آن نوع فعالیت هایی که مطابق میل و رغبت و علاقه قلبی آنان باشد.

در خاتمه لازم است توجه اولیا و مربیان و خانواده ها را به این هشدار مهم معطوف داریم که علی رغم تمام ثمرات مثبت اوقات فراغتو لزوم وجود آن در زندگی هر انسان، یک واقعیت تلخ و ناخوشایند نیز در لابلای آن به چشم می خورد و آن این که به خاطر نبودن برنامه های آموزشی و تربیتی فراگیر و کمبود امکانات و ضعف اقتصادی و فقر بعضی اقشار مردم و عدم امکان بهره گیری از برنامه های مختلف در فراغت به خصوص در تعطیلات طولانی تابستان و... زمنیه افزایش بزهکاری ها و انحرافات اخلاقی نیز بیش تر فراهم می شود. بررسی ها و مطالعات انجام شده در ارتباط با بزهکاری کودکان و نوجوانان حاکی از این واقعیت تلخ است که در اغلب موارد انحرافات اخلاقی و آسیب پذیری های اجتماعی با اوقات فراغت دانش آموزان همبستگی دارد; یعنی همواره شروع یا افزایش کژروی ها و بزهکاری های کودکان و نوجوانان در ایام فراغت به خصوص در طول تعطیلات مدارس بوده است. این مساله می تواند از طرف خانواده ها کاملا ملموس و مشهود باشد که اکثر انحرافات اخلاقی دانش آموزان در ایام فراغتو تعطیلات شکل می گیرد; به گونه ای که بعضی از دست اندرکاران علوم تربیتی چنین تعبیر کرده اند: «تابستان دریچه ای به سوی بزهکاری و انحراف اخلاقی ». بنابراین، در چنین شرایطی، خانواده هایی که علاقه مند به تربیت صحیح فرزندان خود هستند باید این هشدار را جدی تلقی کنند و با توجیه عقلانی و منطقی فرزندان عزیر خود به بهره گیری صحیح و مناسب از فرصت ها، زمینه پیشگیری هر گونه انحراف و کژی اخلاقی را فراهم نمایند.

پی نوشت ها:

1- تحف العقول، چاپ جامعه مدرسین، ص 410

2- مجموعه مقالات سمینار ملی رفاه اجتماعی، سازمان برنامه و بودجه، ص 147

3- قال علی علیه السلام: «السرور یبسط النفس و یشیر النشاط »

4- مجله تربیت، شماره 10، سال هشتم، ویژه نامه تابستان 1372